Przewrót majowy po serbsku
W maju przyszłego roku będziemy obchodzić 90. rocznicę Przewrotu Majowego. Dramatyczne zmiany polityczne na szczytach władzy nie są wyłącznie polską specjalnością. Świadczy o tym choćby historia Serbii.
Królestwo Serbii na początku XX wieku pogrążone było w odmętach chaosu. Doprowadził on do krwawego przewrotu, który ściągnął na Belgrad gromy całego świata i wywarł bezpośredni wpływ na wydarzenia, które doprowadziły do tragedii I wojny światowej.
11 czerwca 1903 roku w wyniku tzw. „przewrotu majowego”, zamordowano króla Serbii Aleksandra I Obrenovića i jego małżonkę.
Bitwa o tron
Historia Serbii początku XX wieku to czas rywalizacji o berło królewskie między rodami Karadjordjevićów i Obrenovićów. Początkowo dominowali Obrenoviće. Rządzili Serbią w latach 1817-1842, a potem nieprzerwanie od 1858 roku.
Od 1889 roku królestwem Serbii formalnie władał Aleksander I Obrenović, który wstąpił na tron po abdykacji i wypędzeniu z kraju swojego ojca, króla Milana I. Dotychczas Obrenoviće utrzymywali bliskie relacje z Austro-Węgrami, natomiast rywalizujący z nimi klan Karadjordjevićów dążył do ścisłych relacji z Rosją i Francją. Regencja, która objęła władzę w imieniu trzynastoletniego Aleksandra oraz kolejne gabinety radykałów Grujića i Pasića, słały wiernopoddańcze ukłony w kierunku Petersburga. W odpowiedzi na „zaloty” car Aleksander III obiecał ochronę serbskich interesów w Bośni i Hercegowinie (Austro-Węgry dążyły do ich aneksji) oraz wsparcie w Kosowie i Macedonii.
Państwo serbskie było jednak wyjątkowo niestabilne. Chaos wewnętrzny i walki o wpływy konkurujących ze sobą rodów rzutował również na pozycję królestwa Serbii na arenie międzynarodowej. Pomysły odwrócenia sojuszów międzynarodowych zostały szybko wyhamowane przez dramatyczne wydarzenia w Belgradzie.
Władza przechodzi z rąk do rąk
W 1892 roku, z powodu waśni między regentem Jovanem Ristićem a premierem Pasićem, ten drugi musiał zrzec się fotela premiera i przekazać władzę w ręce liberałów. Rok później, w wyniku zamachu stanu, szesnastoletni Aleksander pozbył się i regentów i rządu, ogłaszając skupienie władzy w swoich rękach.
Aleksander zaprosił do powrotu z wygnania swojego ojca Milana I, który od momentu abdykacji mieszkał w Paryżu. Doprowadziło to do upadku gabinetu radykałów, którzy przed abdykacją byli skonfliktowani z sympatyzującym z Habsburgami królem.
Serbia, kierowana teraz przez rząd Stojana Novakovića, znów dryfowała, tym razem w kierunku Wiednia. Podpisano traktat o przyjaźni serbsko-austriackiej. Powrót do orientacji prowiedeńskiej nie spotkał się jednak z entuzjazmem, nastroje społeczne były wyjątkowo nieprzychylne z uwagi na otwarte dążenie Austro-Węgier do aneksji Bośni i Hercegowiny.
Ślub jak oliwa do ognia
W dniu 5 sierpnia 1900 roku odbyła się uroczystość zaręczyn króla Aleksandra I Obrenovića i Draginji Lunjevicy Mašin, zwanej zdrobniale Dragą. Nastroje społeczne były bliskie wrzenia. Król był postrzegany jako młody naiwniak znajdujący się w rękach „nikczemnej uwodzicielki”. Ponieważ po śmierci króla Milana w 1901 roku Natalia Obrenović, Królowa Wdowa, która gorąco sprzeciwiała się małżeństwu, została wypędzona przez syna za granicę (jak mówiono, za podszeptem synowej). Serbowie gorąco współczuli wygnanej monarchini. Wcześniej Draga była jedną z panien frauzymeru królowej Natalii.
Młoda królowa już na samym starcie nie miała dobrej publicity. Wypominano jej „niekrólewskie” pochodzenie (była córką prowincjonalnego urzędnika i wdową po czeskim inżynierze Svetozarze Mašinie). Poza tym była 12 lat starsza od swojego męża, co przez ówczesne społeczeństwo nie było dobrze widziane. Obwiniano ją przez lata za wszystkie niepopularne decyzje króla. Krążyły pogłoski, że Aleksander zamierzał ofiarować starszemu szwagrowi, Nikodije, prawo do sukcesji i do tronu. Obaj bracia królowej byli oficerami armii serbskiej, jednak ich stosunki z korpusem oficerskim trudno nazwać przyjaznymi.
Aleksander okazał łaskę po królewsku. Okazją stało się podanie do wiadomości, że królowa Draga znajduje się w stanie błogosławionym. Król dla uczczenia tego faktu wybaczył winy przeciwnikom, uwolnił więźniów politycznych i powierzył radykałom i liberałom wspólne sformowanie nowego rządu. Kolejne wypadki przekreśliły pojednawcze gesty króla.
Ciąża, która okazała się skandalem
Okazało się wkrótce, że ciąża królowej była urojona. Draga na skutek wypadku w dzieciństwie była bezpłodna. Wybuchł ogromny międzynarodowy skandal. Ojcem chrzestnym dziecka miał zostać car Mikołaj II, który zakupił już i wysłał do Belgradu złotą kołyskę dla przyszłego następcy tronu. W odpowiedzi na afront odwołał planowaną wizytę serbskiej pary królewskiej w Rosji.
Król Aleksander szalał. W końcu doszedł do przekonania, że wszystkiemu byli winni ułaskawieni niedawno radykałowie. Doszło do kolejnego zamachu stanu, który zakończył się aresztowaniami i utworzeniem rządu kierowanego przez gen. Dimitrije Cincara-Markovića.
Wobec bezpłodności królowej Aleksander podjął dyskretne starania w celu znalezienia następcy tronu. Zwrócił się do dworu w Wiedniu z propozycją adoptowania jednej z przedstawicielek żeńskiej linii rodu Obrenovićów, żyjących na terenie Austro-Węgier. Sama Draga sugerowała królowi adopcję jej starszego brata, Nikodije Lunjevicy.
Król manipulator
Monarcha zdawał sobie sprawę, że sytuacja w kraju staje się bardzo nerwowa i że on sam trwoni ostatki autorytetu. Obawiając się przegranej swoich faworytów w planowanych na wiosnę 1903 roku wyborach do parlamentu (Skupsztiny), 5 kwietnia dokonał w ciągu zaledwie godziny dwóch przewrotów pałacowych. Najpierw wydał edykt o zawieszeniu konstytucji, rozwiązał Zgromadzenie Narodowe i senat. Równocześnie powołał wiernych sobie ludzi do senatu. W chwilę później dokonał kolejnego zamachu stanu, przywracając zawieszoną godzinę wcześniej konstytucję. Dzięki takim działaniom wybory w dniu 31 maja 1903 roku zakończyły się królewskim „sukcesem”.
W stanie szczególnej irytacji i upadku ducha znajdowała się armia i kadra oficerska. Z trudem przełknięto królewski dekret o przemianowaniu jednego z zasłużonych dla Serbii oddziałów wojska. Tradycyjną nazwę 4. Pułku Kawalerii im. „Króla Milana” zmieniono na 4. Pułk Kawalerii im. „Królowej Dragi”. Czarę goryczy przelała urojona ciąża królowej. Jej młodszy brat, Nikola Lunjevica, był szczególnie znienawidzony po tym, jak po pijanemu zabił policjanta i nie poniósł żadnej odpowiedzialności. Urągał też wyższym oficerom każąc sobie pierwszemu oddawać honory.
Narastająca fala
Wcześniej, we wrześniu 1901 roku zawiązała się antykrólewska konspiracja. Na czele grupy spiskowców stanął kpt. Dragutin „Apis” Dimitrijević. Spiskowcy nie kryli swoich zamiarów — zamierzali zlikwidować króla i jego małżonkę i zakończyć panujący w kraju chaos. Para monarsza mogła już zginąć 24 września 1901 roku na terenie pałacu Kolarac w Belgradzie. Zamach się jednak nie powiódł, ponieważ para królewska w ostatniej chwili zmieniła plany (zamachowcy-nożownicy czekali w ukryciu cały dzień).
Po tej pierwszej nieudanej próbie wojskowi spiskowcy postanowili wciągnąć w swoje działania cywilów. Były minister spraw wewnętrznych Djordje Gencić został tajnym emisariuszem spiskowców i sondował, jak zareagują inne państwa na bezpotomną śmierć króla. Zarówno Austro-Węgry jak i Rosja wyraziły brak zainteresowania wewnętrznymi sprawami Serbii i zapewniły, że nie wysuną własnych kandydatów po sukcesję w Belgradzie. Stanowisko mocarstw było oczywiste z uwagi na niską reputację Serbii.
Nadal więc trwały poszukiwania innych potencjalnych następców króla Aleksandra. Jeden z konspiratorów spotkał się w Szwajcarii z Peterem I Karadjordjevićem, synem księcia Serbii w latach 1842-1858. Karadjordjević odmówił współpracy, więc żeby uniknąć dekonspiracji spiskowcy zapewniali, że zamierzają króla jedynie pozbawić tronu i wygnać. Wkrótce pogłoski o konspiracji antykrólewskiej zaczęły docierać do opinii publicznej. Monarcha bagatelizował zagrożenie twierdząc, że jest to jedynie propaganda.
Spiskowcy amatorzy u bram
Spiskowcy obawiając się całkowitej dekonspiracji i braku czynnika zaskoczenia, postanowili zintensyfikować działania. Przeciągnęli na swoją stronę oficera gwardii królewskiej Mihajlo Naumovića, który miał motyw w postaci starych porachunków z rodem panującym.
Data zamachu została ustalona na noc z 10 na 11 czerwca 1903 roku. Termin wybrano nieprzypadkowo, ponieważ Naumović obejmował tej nocy dowództwo nad pałacową wartą. Dzień wcześniej, pozorując różne przyczyny, w Belgradzie zjawili się spiskowcy z prowincji. Król Aleksander zaprosił do pałacu na kolację ministrów, których podejmował z członkami rodzin. W nocy Naumović przekazał spiskowcom umówiony znak.
Pod osłoną ciemności ludzie kapitana Dimitrijevića wdarli się do koszar, by przejąć dowodzenie i kontrolę nad wojskiem w trakcie zamachu. Ciekawe, że jednym z zamachowców był pułkownik Aleksander Mašin, brat zmarłego pierwszego męża królowej. Inni otoczyli domy premiera Cincara-Markovića oraz posłusznych królowi oficerów.
O 2 w nocy konspiratorzy dostali się do pałacu. Jedną z pierwszych ofiar zamachu stał się Naumović, oficer pomagający spiskowcom dostać się do budynku. Być może był to przypadek, rzekomo nie wszyscy znali jego rolę w spisku. Niektórzy potem twierdzili, że musiał zginąć jako niewygodny świadek.
Spiskowcy okazali się zupełnymi amatorami. Przez dwie godziny bezskutecznie poszukiwali pary królewskiej. Drzwi monarszej sypialni wysadzono ładunkiem wybuchowym, jednak gdy napastnicy dostali się do środka, nie zastali nikogo.
Para królewska jak kamfora
Oficerów ogarnęły wielkie emocje. Nie odnaleźli króla, a w dodatku zniknął im z oczu ich przywódca, kapitan “Apis”, który został poważnie zraniony przez jednego z wiernych królowi dworzan. Zamachowcy aresztowali adiutanta króla, gen. Petrovića. Zażądali informacji, czy w pałacu znajdują się sekretne pomieszczenia lub przejścia. Dano mu 10 minut na zastanowienie, w wypadku odmowy czekała go kula. Dumny Petrović wybrał honorową śmierć.
Nie wiadomo jednak naprawdę, jak potoczyły się dalsze wydarzenia tej dramatycznej nocy.
Jedna relacja mówi, że zamachowcy ponownie weszli do królewskiej sypialni i tym razem zaczęli baczniej oglądać pomieszczenie. Jeden z zamachowców odkrył wgłębienie w ścianie, a w nim zarys sekretnych drzwi. Za drzwiami odnaleziono ukrywającą się parę królewską.
Według innej wersji, Aleksander i Draga ukryli się w szafie, ubrani tylko w koszule nocne. Z sekretnego przejścia nie mogli skorzystać, gdyż wcześniej królowa zastawiła dojście do niego meblami. Spiskowcy zażądali, by Aleksander wyszedł do nich. Król z kolei zażądał, by potwierdzili złożoną wcześniej przysięgę wierności.
Tu znów wersję się różnią. Według jednej żołnierze potwierdzili swoją przysięgę. Inna wersja mówiła, że zagrozili natychmiastowym wysadzeniem pałacu w powietrze. Na targi nie było czasu.
Krwawa łaźnia w pałacu
Gdy Aleksander i Draga wyszli z ukrycia, zamachowcy otworzyli ogień. Król zginął na miejscu. Królowa próbowała się bronić, zasłaniając się ciałem męża.
Ciała pary królewskiej, zmasakrowane wieloma strzałami, wyrzucono z pałacowego balkonu. Zaraz potem rozstrzelano gen. Petrovića. Następnymi ofiarami byli bracia królowej, rozstrzelani przez pluton egzekucyjny. Premier Cincar-Marković oraz minister wojny gen. Pavlović zostali zabici w swoich domach. Minister spraw wewnętrznych Todorović został ciężko ranny, ale przeżył.
Gdy krwawa łaźnia dobiegła końca, konspiratorzy powołali rząd tymczasowy pod przewodnictwem liberalnego prawnika Jovana Avakumovića. Znaleźli się w nim przedstawiciele wszystkich partii. Ministerialne teki otrzymali też płk Aleksander Mašin i były minister Djrodje Gencić.
W dniu 17 czerwca 1903 roku Zgromadzenie Narodowe wybrało Petera Karadjordjevića nowym władcą Serbii. Po 45 latach władzy Obrenovićów, na serbskim tronie zasiadł członek konkurencyjnej dynastii.
Światowe konsekwencje zamachu
Informacja o krwawym zamachu w Belgradzie szybko obiegła świat. Reakcje były jednoznacznie nieprzychylne. Zarówno Rosja jak i Austro-Węgry ostro potępiły brutalne zabójstwo rodziny królewskiej. Rząd brytyjski zażądał ukarania morderców i ich mocodawców. Serbia została objęta międzynarodowym bojkotem dyplomatycznym. W styczniu 1904 roku jedynymi dyplomatami, którzy rezydowali w Belgradzie, byli ambasadorzy Grecji i Turcji.
Król Karadjordjević próbował grać na czas. Zamachowcy zostali przesunięci na mniej eksponowane stanowiska. Z czasem bojkot Serbii kontynuowały jedynie Wielka Brytania i Holandia. Serbsko-brytyjskie stosunki dyplomatyczne przywrócono dopiero po trzech latach od zamachu.
Objęcie serbskiego tronu przez Karadjordjevića oznaczało kres polityki proaustriackiej. Obydwa państwa weszły na drogę zaostrzającego się konfliktu, którego przejawem stała się wojna ekonomiczna. W 1906 roku Wiedeń nałożył na Serbię sankcje handlowe (tzw. „świńska wojna”, trwająca do 1909 roku).
Dawni spiskowcy grali w Serbii pierwsze skrzypce. Głowa spisku, „Apis” Dimitrijević, awansował do stopnia pułkownika. Powołał do życia kolejną tajną organizację – „Czarna Ręka” (złożoną z uczestników zamachu z 1903 roku). Programowo dążyła ona do zniesienia zależności od Wiednia i Ankary. To właśnie „Czarna Ręka” stała za zamachem na następcę tronu austriackiego arcyksięcia Franciszka Ferdynanda Habsburga w Sarajewie.
Gavrilo Princip, oddając w dniu 28 czerwca 1914 roku dwa strzały, które padły w 11 lat po „przewrocie majowym”, nie domyślał się, jakie wywołają konsekwencje. Nie tylko dla Serbii, ale dla całego świata.
Źródła: sayserbia.com, altiok.blox.pl
Przekaż wieści dalej!
